MERKEZ BANKASI DİJİTAL PARASI: DÜNYA VE TÜRKİYE’DEKİ GELİŞMELER

İlk zamanlarda mübadele aracı olarak deniz kabukları, buğday, tahıl, boncuk gibi mallar para yerine kullanılmıştır. Ancak nüfusun ve mal çeşidinin artmasından dolayı bu mal para sistemi insan ihtiyacını gidermez olmuştur. Daha sonraları mal para sistemi yerini altın, gümüş, bakır gibi değerli madenlerden üretilen metal para sistemine, metal paradan da kâğıt para sistemine geçilmiştir. Günümüzde ise kâğıt paranın yerine geçecek ve belki de kâğıt parayı tamamen ortadan kaldıracak bir sistem araştırılıp geliştirilmektedir. Bu sistemin adı “Dijital Para”dır.

Aslında baktığımızda paranın üç temel fonksiyonu bulunmaktadır. Bunlar; değişim aracı, hesap birimi ve değer saklama aracıdır. Tarihsel süreç içerinde para olarak kabul edilmiş ve kullanılmış şey ne olursa olsun bu üç temel fonksiyona sahip olmuştur. Eğer para, bu fonksiyonlara sahip değilse herkes tarafından kabul edilip kullanılma olasılığı düşüktür. İşte bu dönemde ortaya çıkan dijital para birimleri de paranın bu fonksiyonlarına sahip olmak için istemektedir. 

Peki, dijital para nedir? Dijital para; internet tabanlı olarak dijital halde bulunan ve sadece elektronik ortamda kullanılabilen, geleneksel paranın özelliklerini üzerinde taşıyan para türüdür. Günümüzde dijital paralar hem Merkez Bankası hem de özel sektör tarafından üretilebilmektedir. Özel sektörün çıkarmış olduğu dijital paralara kripto paralar denilmektedir. Merkez Bankası tarafından çıkarılan dijital paralara ise Merkez Bankası dijital parası (Central Bank Digital Currency- CBDC) denilmektedir. 

Merkez Bankası Dijital Para (CBDC) Sistemi 

Merkez Bankası dijital parası son zamanlarda üzerine çalışılan ve araştırma yapılan bir konudur. Bundan dolayı henüz herkes tarafından kabul edilen ortak bir tanımı yoktur. International Monetary Fund (IMF)’in tanımına göre CBDC, Merkez Bankası tarafından ihraç edilen egemen para biriminin dijital temsili ve Merkez Bankasının yükümlülüğü olarak tanımlanmıştır. Bu sistemde mal ve hizmetlerin fiyatları, gelirler ve harcamalar dijital para birimi ile ölçülür. Yapılan tüm işlemler zaman ve mekân sınır olmadan dijital ortamda dijital para ile yapılır. 

CBDC Tasarımı Nasıl Olmalı?

CBDC sisteminin tasarımının da bazı önemli noktalar mevcuttur. Öncelikle CBDC ortaya çıktığı gibi nakit paranın tedavülden kalkıp kalkmayacağıdır. Eğer nakit para anında tedavülden kalkarsa finansal kapsayıcılıkta azalma yaşanabileceğinden dolayı belki de birkaç yıl geçiş süreci olabilir. 

Kullanıcılar CBDC’yi akıllı bir cihaz üzerinden sanal cüzdanları vasıtasıyla kullanabileceklerdir. Ancak bu noktada önemli olan bir konu satın alım işlemlerinde internetsiz erişimin olup olmayacağıdır. Çin ve Kazakistan bu konu üzerine çalışmalar yürütmekte ve NFC, Wifi veya Bluetooth teknolojileri kullanarak işlemleri gerçekleştirebilmek için denemeler yapmaktadır. 

Diğer bir önemli nokta hesap açılışı için kullanıcıların doğrudan Merkez Bankası’yla diyaloğa geçip geçmeyeceğidir. Eğer Merkez Bankaları sisteme doğrudan dahil olur ve kendi üzerinden gerçekleştirirse ödeme sistemi üzerinde tam hakimiyete sahip olacak ve tüm harcamaların detaylarını istediği zaman görebilecektir. Bu durum politika etkinliğini arttırabilir. Ancak diğer taraftan Merkez Bankasının iş yükünü arttıracak, sistemde yaşanan bir sorun doğrudan Merkez Bankasına atfedilebilecek ve Merkez Bankası tüm işlemlerin detaylarını görebildiği için kullanıcıların nakit parada kazandığı anonimlik ortadan kalkacaktır. Bu sebeplerden dolayı CBDC iki katmanlı bir sistemde çıkarılmalıdır. İki katmalı model içerisinde hem Merkez Bankası hem de bankalar, ödeme hizmetleri sağlayıcıları olmalıdır. Merkez Bankası sistemin kurulumunu yapmalı, kurallarını belirlemeli ve sadece bankalar veya ödeme hizmetleri sağlayıcılarına cüzdan açmalıdır. Kullanıcılar hesap işlemlerini Merkez Bankasının izin verdiği kurumlar üzerinden yapmalıdır. Bu sistemde Merkez Bankası bireylerin harcama detaylarına sadece hukuki bir süreçte erişim sağlayabilmelidir. Atlantic Council’ göre iki katmanlı modele Bahamalar, Jamaika, Doğu Karayipler, Nijerya, Çin, Rusya, İsveç ülkeleri örnek verilebilir.

Tasarım sürecindeki en önemli konulardan bir tanesi de sistemin güvenilirliği ve siber saldırılara karşı dayanıklılığını sağlamadır. CBDC hesapların güvenirliği kriptografik anahtarlarla sağlanabilir. Ancak bu noktada herhangi bir arızaya veya şifre unutulmasına karşı hesaplar kimlikler numaraları ile eşleştirilmelidir. Siber saldırılara karşı ise izinli dağıtık defter teknolojisini kullanarak Merkez Bankasının izin vermiş olduğu kurumlarda blok zincir üzerinde saklanabilir. 

Devletler Neden CBDC Çıkarmak İstiyor? 

Son yıllarda yaşanan teknolojik gelişmeler ister istemez iktisadi aktörlerin harcama biçimlerini değiştirmiştir. Tabi bu duruma sadece teknolojik gelişme değil, Covid süreci de etki etmiştir. Nakit para kullanımından hastalık bulaşma riskinin olması ve evlere kapandığımız zamanlarda internet üzerinden yapılan alışverişler nakit kullanımının azalmasında etkili olmuştur. Strategy& Ödemeler Anketi’nin yapmış olduğu çalışmaya göre ele alınan ülkelerde 2018’den 2020’ye gelindiğinde alışveriş için yapılan ödemelerde nakit tercihinin düştüğünü görüyoruz.

Nakit kullanımının azalması dijital para kullanımını arttırmıştır. İşte tam bu noktada özel kurumların çıkarmış olduğu kripto paralar insanların ilgi odağı haline gelmiştir. Şu anda güncel 8900 civarında kripto para birimi vardır (Investing, t.y.). Kripto para birimleriyle merkezi otoritenin denetiminden ve kontrolünden yoksun yeni bir düzen kurulmak istenmiştir. Bu durum merkezi otoritenin gücünü elinden alabilecek birtakım riskler ortaya çıkarmaktadır. Bu risklerden bazıları şunlardır; para basma tekelini kaybetme, senyoraj gelirinin azalması/kaybolması, vergi takibinin zorlaşması, para politikasının etkinliğinin azalması olasılığı, likidite yönetiminin zorlaşması, kara para aklama ve terörü finanse etmeyi takip etmenin zorlaşmasıdır. Tüm bu sebeplerden dolayı Merkez Bankaları CBDC üzerine çalışmalar yapmaktadır. 

CBDC’nin Avantajları ve Potansiyel Riskler

CBDC sisteminin birtakım avantajları bulunmaktadır. CBDC sayesinde fiziksel paranın basımı, ihracı, depolanması ve izlenmesinden kaynaklanan maliyetler artık olmayacaktır. Bu durum senyoraj gelirinin artmasına neden olacaktır. Fiziksel paranın sahtesi yapılabilir ancak CBDC sistemi tasarlanırken buna karşı önlem alacağından dolayı bu risk ortadan kalkmış olacaktır. Merkez Bankasının para üzerindeki kontrolü artacağından dolayı para politikasının etkinliği artacaktır. CBDC, güvenilir merkezi otoriteler tarafından ihraç edildiğinden dolayı özel kurumların çıkardığı dijital para birimlerinin kullanılmasının önüne geçebilir. Bu durum özel kurumların tehdidini ortadan kaldırır. Nakit ile yapılan ödemelerde işlemler takip edilemediğinden dolayı vergi kaçakçılığı, kara para aklama ve terörün finansmanı daha kolay yapılabiliyordu. Ancak CBDC ile yasadışı faaliyetleri tespit etmek daha kolay olacaktır. CBDC programlanabilir bir yapıdadır. Merkezi otorite düşük gelirli kişilere yapmış olduğu sosyal yardımları hangi sektörlerde kullanabileceğini kısıtlayabilir. Eğer CBDC ile yapılan işlemlerde internet bağlantısı gerekmezse bu durum finansal katılımı arttırabilir. 

Bu avantajların yanı sıra bazı potansiyel riskler de bulunmaktadır. Toplumun CBDC’ye sınırsız erişim imkânı olursa bu durum ticari bankalarda tutulan mevduatları azaltacaktır. Piyasada yaşanabilecek bir panik durumunda bankalar likidite eksikliği yaşayabilir. Bu olay piyasada yayılırsa banka kaçışlarına neden olabilir. Bankalar ise tekrardan mevduat toplayabilmek için faiz oranlarını yükseltmek durumunda kalacak ve bunun neticesinde bankaların mali yapıları bozulabilir. Bankaların mevduat toplayabilmek için faiz oranlarını yükseltmesi ticari bankalarla Merkez Bankası arasında bir çekişmeye neden olabilir. Eğer CBDC sistemi gelişimini tamamlamadan yani hazır olmadan kullanılmaya başlanılırsa siber güvenlik riski, çalınma riski oluşabilir. Bu durum parasal kayıpların yüksek olmasına neden olabilir. Aynı zamanda CBDC sistemi kullanılmaya başlamadan önce yasal düzenlemelerinde yapılması gerekmektedir. Bunun yanı sıra, nakit paranın sağlamış olduğu anonimlik CBDC’de olmayacaktır. Eğer CBDC sisteminin ara yüzü basit olmazsa, vatandaşın sistemi kullanabilmesi için eğitimler verilmezse kullanıcı sayısı sınırlı kalabilir. Bu durum finansal kapsayıcılığı azaltır. 

CBDC’nin Dünya ve Türkiye’deki Gelişimi

Dünya’da gelişmiş ve gelişmekte olan Merkez Bankaları mevcut otoritelerini korumak için finansal teknolojinin getirmiş olduğu bu yeniliğe ayak uydurmaya çalışmaktadır. Bu durum sadece Merkez Bankalarının değil, Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS) gibi kurumlar tarafından da incelenmektedir.

Şu anda dünyada Bahamalar, Jamaika, Doğu Karayipler ve Nijerya Merkez Bankaları kendi dijital para birimlerini çıkarmıştır. Bunun yanı sıra Birleşik Arap Emirlikleri, Çin, Gana, Hindistan, İsveç, Kazakistan, Rusya, Suudi Arabistan ve Türkiye gibi birçok ülke pilot aşamaya geçmiş ve CBDC’yi test etmektedir. 

Türkiye özelinde bakacak olursak, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) 2021 yılında “Dijital Türk Lirası Araştırma- Geliştirme Projesi”ni açıklamıştır. Teknolojik araştırma, geliştirme ve testlerin gerçekleştirilebilmesi için ASELSAN, HAVELSAN ve TÜBİTAK-BİLGEM ile anlaşma sağlamıştır. Daha sonra TCMB, “Dijital Türk Lirası İşbirliği Platformu” oluşturulmuş ve birinci faz çalışmaları başlatmıştır. 2022 yılında da dijital Türk lirası sistemi üzerinden ilk ödeme işlemleri gerçekleştirilmiştir. 2023 yılı içerisinde çalışmaları genişleten Merkez Bankası, ticari bankalar ve finansal teknoloji kuruluşlarını da sisteme dahil ederek pilot uygulama testlerine geçmeyi hedeflediği açıklamıştır. Aynı zamanda iktisadi ve hukuki etkilerine yönelik de çalışmaların yapılacağı açıklanmıştır. 

Sonuç 

Teknolojik gelişmelerin bu denli hızlı gerçekleştiği bu dönemde, paranın da dijitalleşmesi bir tercihten öte doğal gelişen bir süreçtir. Merkez Bankaları ekonomiyi doğrudan etkileyen bu gelişmenin tam ortasında bulunduğundan dolayı değişim sürecine uyum sağlayarak, finansal yeniliğin ortaya çıkardığı yıkıcı etkiyi kendi avantajlarına dönüştürebilirler. Bu doğrultuda Türkiye’de dahil çoğu ülke CBDC projesini başlatmıştır. 

CBDC’nin Türkiye ekonomisine olası etkilerine bakıldığında nakit paranın tedavülden aşamalı bir şekilde kaldırılmasıyla birlikte paranın basımından kaynaklanan maliyetlerde bir azalış meydana gelirken, devlet takip edemediği birçok faaliyeti takip edebileceği için kayıt dışı ekonomide azalışa neden olacak, bu durum vergi gelirlerinde bir artış ortaya çıkacaktır. Merkez Bankasının para üzerinde kontrolü arttığından dolayı para politikası daha etkin bir yapıda olması beklenmektedir. 

TCMB, CBDC’nin tasarımını basit ve anlaşılır yapmalı, sistemin nasıl kullanılacağına yönelik eğitimlerde vermelidir. Bu sayede hızlı bir adaptasyon süreci ve finansallaşma gerçekleşecektir. Ancak TCMB, CBDC’ye geçişin ilk aşamasında gelen talebe göre kısıtlayıcı veya teşvik edici uygulamalarla finansal piyasalarda oluşabilecek istikrarsızlığın önüne geçebilir. 

TCMB’nın iki aşamalı bir modeli tercih etmesi daha avantajlı olacaktır. Kişilerin doğrudan Merkez Bankasıyla diyaloğa geçip hesap açmalarındansa aracı kurumlarla iletişim halinde olması, TCMB’nı iş yükünden kurtaracak, aracı kurumları ekonomik sistemin dışına itmemiş olacaktır. Buna ek olarak bu sistem siber saldırılara karşı korunaklı olmalıdır. TCMB, tasarımı yaparken güvenlik protokolleri ve şifreleme yöntemlerini kullanmalıdır.

Kaynakça

Atlantic Council. (t.y.). Central Bank Digital Currency Tracker. Erişim tarihi 20 Ekim 2023, https://www.atlanticcouncil.org/cbdctracker/

Investing. (t.y). Erişim tarihi 20 Ekim 2023, https://tr.investing.com/crypto/currencies. 

Kiff, J., Alwazir, J., Davidovic, S., Farias, A., Khan, A., Khiaonarong, T., Malaika, M., Monroe, H. K., Sugimoto, N., Tourpe, H., & Zhou, P. (2020). A Survey of Research on Retail Central Bank Digital Currency. IMF Workin Paper, 20(40), 1-66.

Strategy & Ödemeler Anketi (2021). Ödemeler Artık Daha Nakitsiz. https://www.strategyand.pwc.com/tr/tr/pdf/odemeler-artik-daha-nakitsiz.pdf

TCMB. (2021). Merkez bankası dijital Türk lirası ar-ge projesi. Basın Duyurusu (40. Duyuru). Erişim tarihi 20 Ekim 2023, https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Duyurular/Basin/2021/DUY2021-40

TCMB. (2022). Dijital Türk lirası Kullanımına İlişkin. Basın Duyurusu (55. Duyuru). Erişim tarihi 20 Ekim 2023, https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Duyurular/Basin/2022/DUY2022-55